1. orta əsrlərin qərb sxolostikasında akvinalı foma (1225– 1274) çox önəmli yer tutur. akvinalı foma dominikan or­deninin rahibi, orta əsrlərin tanınmış teoloqu və təbiətşünası bö­yük albertin şagirdi olmuşdur. ölümündən sonra akvinalı foma ro­ma katolik kilsəsinin qərarı ilə (1323) övliyalər cərgəsinə–mü­qəd­­dəslər sırasına salınmışdır. əsas əsərləri «bütpərəstlər əleyhinə kül­liyyat» və «teoloji külliyyat»dır. bundan əlavə o, həm də aristo­te­lin və digər filosofların əsərlərinin şərhçisi olmuşdur. akvinalı fo­ma sxolastikanın sistemləşdiricisi, tomizmin banisi hesab olunur. o, öz fəlsəfəsini aristotel təliminin idealist ünsürlərini (hərəkətsiz), dü­n­­yanın ilk təkanvericisi haqqında təlim və s. gücləndirmək yolu ilə iş­lənmişdir. akvinalı fomanın fəlsəfəsinə neoplatonizmin də təsiri olmuşdur. onun fəlsəfəsinin əsas müddəalarını nəzərdən keçirək:
hər şeydən əvvəl, foma arsitotel məntiqinin köməyi ilə xristian teologiyasının başlıca prinsiplərini əsaslandırılmışdır. bu zaman aristotel təlimi elə dəyişdirilmişdir ki, bu təlim yaradılma ehkamları və iusus xristosun allah– insan olması doğmaları ilə ziddiyyətə girməsin. ali başlanğıc allah olan– varlığın özüdür. «bütpərəstlər əleyhinə külliyyat» da o göstərirdi ki, ali ilahi mütləq sayılan iusus xristos bir tərəfdən insan obrazındadır, maddidir, digər tərəfindən allaha məxsus keyfiyyətlərə malikdir. o, ilahi (ideal) və insanın (maddi, materiya) vəhdəti simvoludur.
beləliklə, akvinalı fomaya görə, ali həqiqət– allahın özüdür, ilahi həqiqətdir. bilik tam şəkildə insan əqlinə xasdır, lakin o məhduddur. ona görə də insan əqlin dərk edə biləcəyi həqiqəti qəbul etməlidir. etiqadın və əqlin münasibəti belədir ki, burada üstünlük etiqada verilməlidir. onun fikrincə, fəlsəfə ilahi həqiqətin dərk edilməsi ilə məşğul olandır. daha dəqiq desək, teologiyadır.
ümumiyyətlə, akvinalı foma fəlsəfəni ilahiyata, yaxud da teologiyaya müncər etmişdir. bu zaman akvinalı foma etiqada münasibətdə əqlin və elmin azadlığını qətiyyən qəbul etməmişdir. o, «ikili həqiqət» nəzəriyyəsinin (elm yalnız formadan istifadə edərək öz varlığını təsdiq etməyə çalışırdı) əleyhinə çıxış etmişdir. foma allahın varlığını kosmoloji sübutlar vasitəsilə təsdiq etməyə çalışırdı. o, sübutu allah haqqında anlayışlardan çıxarmırdı. hər bir hadisənin səbəbi olması prinsipindən çıxarırdı. bir səbəbdən digərini çıxararaq foma belə bir nəticəyə gəlirdi ki, bütün real hadisə və proseslərin ali səbəbi kimi allahın mövcudluğu zəruridir.
«teologiya külliyyatı» traktatında o, varlığın 5 yolla sübutunu göstərirdi. akvinalı fomanın təliminin üçüncü əsas prinsipinin məqsədi müqəddəs təlimin birinci dərəcəli əhəmiyyət daşıdığını əsaslandırmaq olmuşdur. onun fikrincə, müqəddəs təlim– elmdir. lakin elmin təbiəti ikili xarakter daşıyır. məsələn, hesab, həndəsə və s. elmlərdə olduğu kimi; onlardan bir hissəsi təbii idrakı üsullarla özünü göstərir, digəri isə ali vasitələrlə özünü sübut edir. bax, mü­qəddəs təlimlər belə elmdir. ali vasitə, ali qüdrət isə allahın özüdür.
nəhayət, akvinalı fomanın təliminin dörüncü prinsipi onun sosial problemlərə münasibəti ilə bağlıdır lakin onda sosial problemlər də katolik təlimi ruhunda həll edilmişdir. dövlət hakimiy­yə­ti– allahdandır. idarəçilik forması şəraitlə əlaqədar dəyişdirilməlidir. akvinalı foma üçün ideal dövlət forması monarxiyadır. vətəndaş cəmiyyətində birinci rol kilsəyə verilməlidir. dövlətdə dün­yə­vi həyat gələcək mənəvi– rühani həyata yalnız hazırlıqdır. hökm­da­rın hakimiyyəti ali ruhani hakimiyyətə tabe edilməlidir. onun ba­şın­da isə səmada iusus xristos, yerdə isə roma papası durmalıdır.
akvinalı fomanın tomizm adlanan təlimi katolikliyin ideoloji dayağı və nəzəri silahı olmuşdur.
sifarişi verən: fövqəl insan